四面山:观"天下第一高瀑" 许浪漫的“山盟”之誓
Articul per Ladin Gherd?ina |
La storia (dal grech antich ?στορ?α, historìa, “ispezion [visiva]”) "nrescida", "conesc?nza" ie la disciplina che se dà ju cun l stude dl passà y à si fundam?nta te fontes scrites, docum?nc, testemonianzes y cunties che trasm?t l sav?i[1]. La ie la narazion sistematica di fac mpurtanc tla storia dla persona.
La storia dla persona se svilupea cun la Storia dla tiera. La periodes dla storia dla persona ie[2]:
Preistoria
[mudé | muda l codesc]


La Preistoria o Eté dla Pera é na classificaziun dla storia dla porsona che tol ite la perioda dan da 2,5 – 2,6 miliuns d’agn. Ara tol ite:
Paleolitich
[mudé | muda l codesc]Le Paleolitich vá da dan da 2,5 miliuns d’agn cina ca 20.000 agn dan C. y é la perioda plü lungia dla storia dla porsona (ara tol ite ca. le 99% de süa storia). Ara m?t man cun la nasciüda dla tecnologia primordiala y se r?ia cun les pr?mes formes d’agricolt?ra. Te ch?sta perioda v?gnel a se le dé le passaje dal j?ne Homo habilis ala porsona moderna (Homo sapiens).
Mesolitich
[mudé | muda l codesc]Le Mesolitich é na perioda tla storia dla porsona de transiziun danter Paleolitich y Neolitich danter 20000 dan C. cina le 10.000 dan C. ca, te ch?ra che n valg?nes comunités de possones á metü man da se dé j? cun l’agricolt?ra y vire stabilm?nter te n post.
Neolitich
[mudé | muda l codesc]Le Neolitich é na perioda dla Preistoria che vá dal 10000 dan C al 3500 dan C. ca y m?t man cun le passaje total de n valgügn grups de porsones tla Mesopotamia, tla Cina y tl’India da comunités nomadiches che se dê j? cun la ciacia, le pié p?sc y la racoiüda a comunités stabiles che se dê j? cun l’agricolt?ra y le zidlé bestiam. A ch?sc passaje ti v?gnel ince dit Revoluziun neolitica. S?n Plan de Frara él gnü ciafé tr?c reperc archeologics che testimoni?ia insediam?nc che vá zoruch al Neolitich a 7000 cina a 5000 agn dan Crist.
Tla preistoria él gnü a se le dé les pr?mes migraziuns umanes. Tla Mesopotamia s’ál svilupé bele dala preistoria inant zivités d?r importantes, sci?che ch?ra di Sumers. La Preistoria se r?ia ca. dl 3500 dan C. cun l’invenziun dla scrit?ra.
Storia antica
[mudé | muda l codesc]La storia antica tol ite deplü periodes y cultures dl monn.

L’Eté dl Ram é na perioda tla storia dla porsona danter le Neolitich y l’Eté dl Brom te ch?ra che an á metü man da lauré cun i metai y te ch?ra che danter l’ater él gnü inventé la roda y an á metü man da zidlé le ciaval. Tla Talia vá ch?sta perioda da le 3400 dan C. y ca. le 2200 dan C. Danter les testimonianzes antropologiches plü importantes de ch?sta perioda él ?tzi, l’Om dl Similaun.
Eté dl Brom
[mudé | muda l codesc]


L’Eté dl Brom é na perioda dla storia dla porsona che vá dal 3200 dan C. al 600 dan C. ca y che é caraterisada dal’adoranza dl brom tla tecnologia primordiala. Al'Eté dl Brom vá zoruch i pr?ms insediam?nc tles valades ladines che ospit?ia j?nt ia por d?t l’ann a Sotciastel de Badia, Peraforada da La Plí de Mareo, Ciastelat de S?lva. Danter i capitui fondamentai él: Egit antich
Eté dl Fer
[mudé | muda l codesc]L’Eté dl Fer é na perioda tla storia dla porsona te ch?ra che les porsones á metü man da lauré cun le fer y da le tó ca tl’elaboraziun de massaries primodiarles. Ti raiuns enc?r le Mer Mediteran m?tera man enc?r le XII. seco dan C. y tl’Europa dl nord danter le IX. y l’VIII. seco dan C. N valg?nes ziviltés dl monn ince bindebó svilupades a livel sozial n’á mai albü l’Eté dl Fer, sci?che les ziviltés precolombianes. Danter i capitui fondamentai él:
Storia medievala
[mudé | muda l codesc]
La storia medievala é n’atra definiziun por la storia post-classica y vá dal 500 do C. al 1450 do C. ca. Pro i capitui plü significatifs aldel:
- Ziviltés precolombianes
- Aztecs
- Imper Inca
- Eté d' or islamica
- Eté medievala
- Imper Mongol
- Imper Otoman
- Dinastia Tang
Storia moderna
[mudé | muda l codesc]

La storia moderna é alad? dla storiografia la perioda che v?gn do l’Eté medievala y dan la Storia contemporana. Ara m?t man tradizionalm?nter cun la descurida dl'America. Danter i ev?nc plü importanc tla storia moderna él:
- La fin dl Imper bizantin dl 1453
- L'Eté dles descurides
- La fin dla Vera di C?nt agn danter Franzia y Inghiltera dl 1453
- L’Umanesim y le Renascim?nt
- L’invenziun dla stampa cun caraters mobils dl 1453
- La Reformaziun dl 1517
- La Revoluziun scientifica
- L'Iluminism
- Sci?che data dla fin dl’Eté moderna y dla nasciüda dla storia contemporana él tla storiografia deplü interpretaziuns:
- La Revoluziun franzeja dl 1789
- Le Congres de Viena dl 1815
- Les revoluziuns dl 1848 cun la nasciüda dles republiches tl’Europa
Storia contemporana
[mudé | muda l codesc]
Danter i avenim?nc plü importanc dla storia contemporana, che r?ia cina aldedainc?, él:
- La Revoluziun industriala
- La Pr?ma Gran Vera
- La Secunda Vera dl Monn
Notes
[mudé | muda l codesc]- ↑ Storia, sun Treccani.it – Enciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana
- ↑ Storia, te Dizionario di storia, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 2010